Phân tích thơ “Em bé lớn lên trên lưng mẹ” (Nguyễn Khoa Điềm)
NGUYỄN KHOA ĐÊM (1943) là một trong những nhà thơ tiêu biểu của nền văn học kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Thơ ông hấp dẫn với sự kết hợp giữa cảm xúc nồng nàn và suy nghĩ sâu sắc của người trí thức về đất nước và con người Việt Nam. Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, thơ Nguyễn Khô Điềm đã thể hiện rõ con người Việt Nam và bản chất anh hùng bất khuất của người chiến sĩ Việt Nam. bài thơ “Bài hát ru em bé lớn trên lưng mẹ” được sáng tác năm 1971, khi tác giả đang công tác tại chiến khu miền Tây Thừa Thiên. Trong những khó khăn, gian khổ, vất vả của cuộc sống nơi chiến khu, người mẹ càng dành cho con nhiều tình yêu thương, mong con mau lớn, khỏe mạnh và trở thành công dân của một nước tự do. Nguyễn Khoa Điềm đã thể hiện tình yêu thương con, tấm lòng yêu nước và tinh thần đấu tranh của người mẹ ở miền tây Thừa Thiên qua “Bài ru con lớn trên lưng mẹ lần thứ hai” bằng giọng điệu ngọt ngào, dịu dàng. .
Người mẹ trong thơ ca từ sau Cách mạng tháng Tám luôn là hình tượng trung tâm, có tầm vóc nâng cao, chiều sâu tình cảm và tư tưởng hài hòa chung. Từ những người mẹ trong thơ Tố Hữu thời Kháng chiến chống Pháp như bà Bam, bà Bố, người mẹ Việt Bắc đến người mẹ trong “Bài hát con tàu” của Chế Lan Viên, ta cảm nghiệm được sự gắn bó giữa mẹ với cách mạng và kháng chiến. Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, với tính chất ác liệt, tra tấn, chúng ta đã gặp những vẻ đẹp như hình ảnh người mẹ đào hầm nuôi dạy sư đoàn dưới lòng đất Việt Nam. “Đất nước chúng ta rất lớn” của nhà thơ Dương Hương Ly.
Có thể nói, hình ảnh người mẹ trong thơ Nguyễn Khoa Điềm là sự kế thừa tốt đẹp những đặc điểm của quê hương – người mẹ của người lính, được nhà thơ tập trung vào những cảm xúc trong sáng nhất, gợi lại vẻ đẹp. tâm hồn đồng bào các dân tộc đi theo kháng chiến. Không phải ngẫu nhiên mà nhạc sĩ Trần Hoàn khi đăng tải bài hát này lại đặt tựa là “Lời ru trên đồi”, bởi đó là khúc hát ru làm nên bố cục của bài hát, đưa ta vào một thế giới đậm đà bản sắc riêng của người Tà Ôi. Bài hát như minh chứng cho tấm lòng của đồng bào các dân tộc, niềm tin yêu Đảng, yêu trẻ, yêu bộ đội, yêu núi rừng, làng bản và yêu đất nước. Tình yêu trở thành một điệp khúc qua nhịp phách của mẹ:
Bé Tài ngủ trên lưng mẹ
Ngủ ngoan nhé, đừng rời lưng mẹ.
Có lẽ đây là những lời nhà thơ chất chứa nhiều tình cảm dành cho cậu bé Tà-ôi, như muốn thêm yêu thương, hòa quyện hơn vào lời ru của mẹ. Những hình ảnh trong cuộc kháng chiến chống Pháp của nhà thơ Tố Hử:
Người mẹ nắng cháy da mất tích
Những đứa trẻ bị trói trên cánh đồng, bẻ từng cái lõi ngô.
Người mẹ chống Pháp và người mẹ chống Mỹ có những điểm giống nhau trong tác phẩm. Nhưng ở Nguyễn Khoa Điềm, hình ảnh thơ này không phải xuất phát từ hoài niệm mà được cất lên giữa hiện thực chống Mĩ. Vẻ đẹp của bức tranh được gợi lên từ bản chất của tác phẩm “Mẹ giã gạo, mẹ nuôi chiến sĩ”. Người mẹ được miêu tả một cách chi tiết sống động nhất, được nhấn mạnh bởi những bài hát hay: “Khối xương chày, giấc ngủ nghiêng ngả”. Động tác của mẹ như vừa có lời ru ngọt ngào, vừa có nhịp êm đềm chở em như chiếc võng êm ái. Tác giả không hề thơ mộng mà bằng ngòi bút hiện thực giúp người đọc hiểu được: giọt mồ hôi mẹ nóng hổi, đôi vai mẹ gầy – bao vất vả dường như dồn hết lên vai mẹ. Mỗi lời ru khắc họa hình ảnh người mẹ ở nhiều tư thế, nghề nghiệp khác nhau: tuốt lúa, tỉa ngô, dời chòi, đạp rừng,… hoàn thiện bức chân dung lao động khỏe khoắn cũng như những niềm vui hòa hợp, lao động kháng chiến.
Không chỉ vậy, qua những bức ảnh này chúng ta còn hình dung được cuộc sống yên bình của người dân và cán bộ, chiến sĩ vùng kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Mặc dù trong thực tế đây là nơi hứng chịu rất nhiều bom, đạn của kẻ thù và luôn phải đối mặt với những cuộc hành quân truy lùng, rà phá “tìm diệt” nhằm xóa dấu tích của vùng trọng điểm chiến tranh Bắc Nam này. Cuộc sống gian khổ, thiếu thốn đòi hỏi phải tự cung tự cấp, tăng gia sản xuất, cung cấp lương thực cho nhân dân đánh giặc. Hình ảnh người mẹ giã gạo làm ta liên tưởng đến tiếng chày giã gạo trong bài “Tiếng chày trên sóc Bom Bo” của cố nhạc sĩ Xuân Hồng. Ở đâu cũng vậy, khi cách mạng được bao bọc, chăm sóc bằng tất cả tình cảm yêu nước của nhân dân, khi dựa vào nhân dân thì không một thế lực tàn bạo nào của kẻ thù có thể khuất phục được.
Gạo nuôi quân, mẹ đi cắt ngô, cùng với a-kaya. Đằng sau hành động đó ẩn chứa sự bất hiếu của sự hy sinh cơm sẻ áo cho người cách mạng. Lòng bao dung của người mẹ được nhà thơ cảm nhận bằng tình cảm:
Núi hậu thì rộng, mà mẹ thì nhỏ.
Ngủ ngon đừng làm em mệt
Nắng ngô trên đồi
Mặt trời của mẹ nằm trên lưng.
Lời bài hát thật nhẹ nhàng, như ru em của Tài vào giấc ngủ, như muốn chia sẻ những vất vả trong công việc của mẹ. Không gian bao la của vùng núi phía Tây Thừa Thiên như mở ra với ánh nắng trải dài khắp núi đồi. Nổi bật trên sân khấu là Ta-oi, một người mẹ vất vả. Nhưng mẹ không cô đơn vì mẹ có mặt trời của riêng mình – Tài đang ngủ say. Với sự so sánh độc đáo này, nhà thơ đã tạo ra sự liên tưởng về mối quan hệ mật thiết của con người với núi rừng, nương rẫy. Không có tình cảm gắn bó thì không thể tạo nên những liên tưởng thú vị giữa hạt bắp và đứa trẻ nằm ngửa. Mặt trời không gợi cảm giác ấm áp hay rực rỡ mà trở thành biểu tượng cho nguồn sống mạnh mẽ. Nắng bắp cho hạt nẩy mầm, chắc nịch. Mặt trời của mẹ – Tài là niềm hạnh phúc của mẹ, là nguồn sống của mẹ. Những chàng trai Tà-ôi được tắm nắng sẽ trở nên vạm vỡ săn chắc, ông mặt trời đã hào phóng ban cho những người mẹ núi rừng những đứa con khỏe mạnh. Phép so sánh sáng tạo của Nguyễn Khô Điềm đem lại những rung cảm thẩm mỹ đặc biệt.
Người đọc còn nhận ra lòng mẹ bao la trong hình ảnh hai mẹ con bên cạnh: “Lưng tựa trên nôi, lòng cất tiếng hát cất cao”. Lời hát của trái tim ngân nga qua ba khổ thơ thành một điệp khúc thân thương:
Ngủ ngon, ngủ ngon
Anh yêu em đi nào…
Nguồn gốc của mọi hành động cao thượng đều bắt đầu từ tình yêu đơn giản nhất. Xuất phát điểm của bài hát ru này là từ tình yêu thương vô bờ bến của người mẹ dành cho a-kay này! Tình yêu nào đơn giản, gần gũi và sâu sắc hơn tình mẹ Anh Yêu Em? Tiếng vọng lòng mẹ đã trở thành lời ru, câu hát giàu cảm xúc của Nguyễn Khô Điềm. Với những chiều kích liên tưởng trực tiếp đến công việc của mỗi người mẹ, bộc lộ vẻ đẹp rất đỗi bình dị mà cao siêu. Tôi yêu bạn nhiều! – Rất ngắn gọn nhưng cũng rất trọn vẹn, đẹp đẽ – vẻ đẹp tâm hồn người mẹ. Hơn nữa, nó là xuất phát điểm của tình cảm lứa tuổi: mẹ thương bộ đội. Có giới hạn cho tình yêu ấm áp đó không?
Cuộc sống của a-kay cũng là tương lai của làng. Vì thế, mẹ thương a-kay, thương làng đói là lẽ đương nhiên. Cuộc sống của người Tà Ôi trong những năm chống Mỹ còn nhiều khó khăn, thiếu thốn nhưng sức mạnh của tình yêu thương sẽ giúp người mẹ vượt qua tất cả. Bàn tay mẹ cần mẫn tỉa bắp, gieo mầm sự sống với mong ước giản dị: cho bắp mọc đều. Núi non, làng mạc và những đứa con thân thương trong tâm hồn người mẹ. Và tình yêu ấy được thăng hoa trong những ước mơ của cuộc sống làng quê. Đẹp đẽ và cũng chan chứa tình yêu thương là câu ca dao: “Em mơ thấy mẹ… hạt gạo trắng ngần, hạt bắp đang cháy”. Ước mơ giản dị truyền đến em Tài cũng chứa đựng một ước vọng về tương lai của đứa trẻ:
– “Tương lai đại nhân vung chày ngập sân”.
– “Sau này lớn lên con sẽ có mười ka-lui”.
Hình ảnh gắn liền với tương lai của đứa trẻ thật kỳ vĩ, như mang sức mạnh của những nhân vật sử thi huyền thoại. Khát khao con cái làm nên sức mạnh và lòng kiên trì của người mẹ. đồng thời hội tụ sức mạnh cộng đồng từ xưa đến nay, gắn kết với tinh thần trường kỳ kháng chiến, vượt qua muôn vàn thử thách.
Cảm hứng của lời ru cuối cùng gắn liền với hiện thực khốc liệt, khẩn trương của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, với nhịp sống của chiến khu Trị Thiên. Hình ảnh người mẹ trong đoạn thơ này đã thay đổi, không ở tư thế khập khiễng theo tiếng chày nghiêng, không âm thầm kiên nhẫn gieo từng hạt mầm mà rất cương nghị, mạnh mẽ: “Mẹ đi dọn chòi, mẹ đi rừng.” Khía cạnh con người được nhấn mạnh qua hai động từ “Đi“Gợi lên tư thế chủ động với công việc chuyển tải sự đấu tranh: dời chòi, đạp rừng hàm ý người Tà-ôi tự hào về núi rừng của mình. Người dân trong tư thế đối mặt với quân thù, quyết chiến đấu giữ đất, giữ rừng. Kẻ thù có ác tâm “đẩy tôi rời khỏi luồng”, Những người đó vẫn có tinh thần kiên định! Không chỉ mẹ cô, mà người anh cầm súng, người chị cầm trượng và em trai Tai cũng sát cánh cùng mẹ trong trận chiến cuối cùng. Lời ca khơi dậy tinh thần bất khuất của đồng bào các dân tộc miền Tây Thừa Thiên, mang lại cảm hứng lạc quan về cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Sự trưởng thành của mỗi con người từ nhận thức đến hành động được khẳng định qua hai câu thơ hùng tráng:
Con đi chiến trường từ lưng mẹ
Tôi vào Trường Sơn từ cái nghèo
Tinh thần của nhiều thế hệ đồng bào Tà Ôi đi theo cách mạng cũng được chuyển sang A-kay tràn đầy niềm tin, khẳng định chắc chắn con đường mình đang đi sẽ cùng đồng đội chiến đấu với ý chí quyết thắng. Đây là cơ sở cho một giấc mơ tốt:
Em mơ thấy Bác Hồ
Tôi sẽ lớn lên để trở thành một người tự do trong tương lai.
Trong tình cảm của đồng bào Tà Ôi, cũng như của những người con chống Mỹ cứu nước, Bác Hồ luôn là nguồn cổ vũ động viên, là biểu tượng sáng ngời của cách mạng và chiến thắng. Bởi vậy, niềm khao khát được gặp chú luôn là một cảm xúc thường trực, dù thời điểm mẹ viết bài thơ này là năm 1971. Bởi, chỉ có sự đồng lòng, mẹ mới có thể ra ngoài cùng chú. Ước mơ tươi đẹp ấy gắn liền với ước nguyện khôi phục lại non sông, hoàn thành tâm nguyện của Bác Hồ. Bài hát ru kết thúc bằng hình ảnh em trai Tài trong tương lai là Người của Đất tự do mong muốn hòa bình. Đây cũng là mong muốn chung của nhân dân, những người yêu nước Việt Nam.
“Bài hát ru em bé lớn trên lưng mẹ” đã tạo nên những xúc cảm phù hợp với nhiều người con miền Nam dũng cảm trong thời kỳ chống Mỹ cứu nước, thể hiện trọn vẹn vẻ đẹp tâm, tầm của người dân miền Tây Thừa Thiên kiên cường, trung thành với cách mạng. Những cảm xúc giản dị, trong sáng với hình ảnh người mẹ đã tạo nên sức hấp dẫn riêng của tác phẩm. Từ ngôn ngữ đến hình ảnh bài thơ đều mang đậm tính dân tộc, mang đến cho người đọc những tình cảm đặc biệt, hòa cùng lời ru cho giấc ngủ êm đềm của em bé Tà Ôi. Bài thơ toát lên tinh thần lạc quan cách mạng, đúc kết tình cảm sâu nặng của nhà thơ đối với đồng bào cả nước, cũng như niềm tin vào thắng lợi cuối cùng trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Niềm tin đó nay đã thành hiện thực. Cậu bé Tài của ngày ấy giờ đã trưởng thành, sống tự do ngày ngày tha thiết mong mỏi trong lời ru của mẹ. Nhưng lời ru ngày ấy vẫn vang vọng trong lòng biết bao thế hệ, bồi đắp thêm tình yêu đất nước, con người Việt Nam.
