để cảm nhận Bài thơ Cảnh đêm của Hồ Chí Minh nhìn từ góc độ thơ
Cảnh khuya được dựng vào năm 1947 – năm đầu tiên Chủ tịch Hồ Chí Minh và Bộ chỉ huy kháng chiến đóng quân tại Chiến khu Việt Bắc. Là sự hội tụ của nhiều vẻ đẹp khác nhau, Cảnh khuya thể hiện sinh động quan điểm thẩm mỹ, nhân sinh quan cao cả và phong cách nghệ thuật độc đáo của người chiến sĩ cách mạng vĩ đại, đồng thời cũng là nhà thơ lớn.
Bài thơ Cảnh khuya có sự đan xen giữa hội hoạ, nhạc và thơ. Bài thơ là một bức tranh, nhưng không phải là tĩnh vật, vì ngoài những yếu tố tĩnh, còn có những yếu tố động; Tĩnh và động không đối lập mà tương tác, bổ sung cho nhau để tạo nên vẻ đẹp hoàn hảo của bức ảnh.
Xét trên bình diện cấu trúc thẩm mỹ, sự hài hòa giữa thời gian và không gian nghệ thuật là một điểm quan trọng tạo nên tính thẩm mỹ của hình tượng thơ. Không gian ở đây là không gian của núi rừng, thời gian là về đêm – đêm khuya với ánh trăng soi sáng cảnh rừng khuya tạo nên những nét, hình, đường nét, màu sắc, âm thanh thực và ảo trong một hình ảnh độc đáo.
Lúc đó tiếng suối mới trong trẻo như tiếng hát xa, nếu vào thời điểm khác trong ngày tiếng suối không thể trong như tiếng hát xa. Bởi ban ngày, giữa rừng cây nhiều tiếng, đặc biệt là tiếng chim ríu rít trăm giọng, rất khó để nghe thấy một tiếng suối, nhất là một tiếng suối xa. Vì vậy, vào đêm khuya, khi các sinh vật chìm vào giấc ngủ, thì tiếng ồn ào dịu đi, biến mất, còn lại êm đềm và tiếng suối róc rách vang vọng. Và đó là một bài hát xa xôi, vì vậy nó có lúc cao, lúc thấp. Đây là một tính năng thực sự của dòng âm thanh. Tuy nhiên, cái tài của người nghệ sĩ là đã tạo ra một phép so sánh mới, sáng tạo, mang đến cho hình ảnh thơ một sắc thái thẩm mĩ mới: so sánh tiếng suối với tiếng hát trong trẻo, ngân xa.
Hình ảnh dòng suối cũng xuất hiện nhiều trong văn học. Chẳng hạn, Nguyễn Trãi so sánh tiếng suối với tiếng đàn: Côn Sơn suối róc rách/ Ta nghe như tiếng cầm bên tai (Côn Sơn ca); Nguyễn Du so sánh tiếng đàn với tiếng suối: Trong trẻo như tiếng hạc bay qua/ Đục như tiếng suối mới nửa lưu (Truyện Kiều); Lư còn so sánh tiếng hát với tiếng suối: Tiếng hát trong như nước ngọc (Tiếng hát bên dòng sông)… Trong cảnh khuya, cách nói mới lạ thay đối tượng miêu tả, không chỉ tạo cho tiếng suối một nét mới. vẻ đẹp, nét quyến rũ mới mà cảnh rừng đêm cũng ấm áp nồng nàn, từng tiếng suối róc rách lan tỏa không gian, hơi ấm tình người trong âm vang lãng mạn, như hát một khúc hát xa.
Một nét nữa trong cấu trúc thẩm mỹ của bài thơ là màu sắc, đường nét, hình khối: trăng lồng cổ thụ, bóng lồng hoa. Màu sắc bao trùm toàn bộ khung cảnh trong hình ảnh thơ là ánh trăng. Trong văn học, trăng là chủ thể, đối tượng thẩm mỹ quen thuộc. Với Hồ Chí Minh, trăng luôn gần gũi, thân thiết và là tâm sự của nhà thơ:
Trong thơ Bác, trăng và hoa là bạn (Hoàng Trung Thông). Đúng vậy, trong thơ Hồ Chí Minh, tần suất xuất hiện của trăng khá cao, mỗi lần hiện diện là một lần trăng mang một dáng vẻ, sắc thái riêng. Có khi trăng chủ động đến với thi nhân: Trăng vào cửa tìm thơ,/ Quân bận, chờ trăng. Đã có lúc trăng và thi nhân nhìn nhau: Người nhìn trăng soi qua cửa sổ,/ Trăng nhòm qua khe cửa thấy thi nhân. Đôi khi ánh trăng to sáng vằng vặc, bao trùm lên con tàu của thi sĩ chiến sĩ: Đi giữa hàng tiếng chuyện quân/ Đêm khuya trăng tròn đầy thuyền… Trong bài thơ Cảnh khuya kể trăng lồng vừa cổ kính, vừa tạo nên vẻ đẹp khỏe khoắn, mạnh mẽ vốn có của cây cổ thụ, lại lãng mạn hơn với sắc trăng, đặc biệt, các chi tiết này có sự đan xen với nhau. Và nhờ có trăng, ngoài hình dáng cây cổ thụ tràn ngập ánh trăng, còn có thêm những đường nét giao thoa của bóng hoa lồng.
Như vậy, nhãn quan nghệ thuật của nhà thơ thể hiện ở những điểm nhìn không chỉ tiêu biểu mà còn tương tác, bổ sung, hài hòa tạo nên một bức tranh tuyệt đẹp: Tiếng suối trong veo huyền ảo, lãng mạn. nó có màu mát mẻ, huyền diệu của mặt trăng; nó có dáng vững chắc, vững chãi của một cây cổ thụ nép mình trong cành lá dưới ánh trăng vàng; Có những đường bóng mềm mại, uyển chuyển và những bông hoa đan xen vào nhau.
Đặc điểm thứ ba là con người. Sự có mặt của con người ở đó càng làm cho cảnh thêm giá trị và hấp dẫn bởi cảnh rừng khuya đẹp nhưng không lạnh lẽo, hoang vắng mà tràn đầy hơi ấm tình người. Đặc biệt ở đây con người hiện lên cả tâm hồn nhà thơ, nhân cách và tư tưởng của người lính
cuộc cách mạng:
Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ,
Anh ấy không ngủ, anh ấy lo lắng về đất nước đó.
Ở đây tư tưởng và thẩm mỹ của thơ phát triển, tạo nên một bất ngờ mới cho người tiếp nhận: cảnh đẹp như tranh vẽ, nhưng nhà thơ không ngủ vì cảnh đẹp, mà lại không ngủ vì lo cho nước nhà. . Thì ra, trong những ngày cách mạng Việt Nam đang ở giai đoạn đầu của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp đầy thử thách và gian khổ, trong một đêm thanh tĩnh và thanh bình nơi rừng Việt Bắc, Hồ Chí Minh đã thức, cũng như cả hai. Cuộc đời anh không bình yên (Thanh Hải) mà anh sẽ đảm bảo cho cách mạng và hạnh phúc của mọi người. Và chính trong hoàn cảnh ấy, trước thiên nhiên kì vĩ, trái tim của người nghệ sĩ cách mạng Hồ Chí Minh đã xao xuyến trở thành một kiệt tác của bài thơ cảnh khuya. Đây là nét đẹp nhân cách văn hóa Hồ Chí Minh được thể hiện nhất quán trong nhiều bài thơ của Người. Chẳng hạn, khi ở trong tù, dù cơ cực, gian khổ nhưng trước cảnh đẹp, lòng ông vẫn xao xuyến trong thơ: Trong ngục rượu không hoa, / Cảnh đẹp khó mà dửng dưng. đêm; hay trong cảnh bị trói tay chân trên đường đi làm, con người vẫn tận hưởng thiên nhiên qua con mắt và tâm hồn của nhà thơ: Dù bó tay chân/ Trong núi rộn tiếng chim hót, hương bay vào rừng ta không,/ Đường dài cũng bớt hiu hiu.
Tóm lại, Cảnh khuya là một kiệt tác được dệt nên bằng nghệ thuật quan sát, miêu tả và thể hiện tài tình của chủ đề cảnh khuya. Sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa các phương diện thơ, nhạc, họa tạo nên một thể thống nhất; sự tương tác, bổ sung cho nhau của cảnh và người, người và cảnh tạo nên sự toàn vẹn của bức tranh thiên nhiên tươi đẹp đầy ấm áp và tư tưởng nhân văn. Bởi vậy, bài thơ tựa viết về cảnh khuya nhưng trong đó không chỉ có cảnh thiên nhiên, vũ trụ bình dị mà còn chứa đựng tư tưởng nhân văn cao cả của một nhà cách mạng lão thành trăn trở trước nhân nghĩa của cái chết. nhân dân, cho Việt Nam. Ánh sáng tư tưởng, tình cảm từ nhân cách văn hóa của nhà thơ trữ tình Hồ Chí Minh và ánh sáng thiên nhiên, vũ trụ của đối tượng trữ tình trong nhãn quan nghệ thuật giác ngộ của tác giả bài ca dao hòa quyện, hòa quyện vào nhau để tạo nên cái đẹp, sức hấp dẫn và giá trị đặc sắc cho cảnh khuya.
