Cảm nhận âm nhạc trong tùy bút Ai đã đặt tên cho dòng sông
Công việc “Ai đã đặt tên cho dòng sông?” viết tháng 1 năm 1981 tại Huế. Trong những dòng mở đầu của tác phẩm, tác giả kể rằng mùa thu ông ngồi đọc Kia dưới mái ngói rêu phong của lối đi có mái vòm hướng ra sông Hương trong một khung cảnh rất nên thơ. Trong trạng thái lạc lõng giữa thực và thơ, ông cảm nhận được âm vang Huế trên từng trang Kiều. Tình yêu với dòng sông hương với những giá trị văn hóa, lịch sử đã mở đường cho cây bút sáng tác “Ai đã đặt tên cho dòng sông?”
Viết về sông Hương, nhà văn đã nhiều lần nghĩ “Truyện Kiều” của Nguyễn Du. Đại thi hào từng sống ở Huế, những trang Kiều được sinh ra từ một vùng quê có truyền thống nhã nhạc cung đình. Đây chính là cơ sở để Hoàng Phủ Ngọc Tường hóa thân thành một lão nghệ sĩ, lắng nghe những câu hát diễn tả tiếng đàn của nàng Kiều, chợt nhận ra âm hưởng cung đình và vỡ òa. “Tứ đại cảnh”.
Qua cách cảm nhận âm nhạc, sông Hương đẹp và êm đềm như một bản nhạc slow chậm rãi, trữ tình, sâu lắng. Chất nhạc của dòng sông thể hiện ở âm thanh, nhịp điệu của lời văn. Đó là một nhịp điệu êm đềm, trầm lắng, được tạo nên bởi những câu dài nối tiếp nhau, rất ít ngắt mà nhiều nốt, ngắt quãng trong nhịp trầm ngâm suy tư và liên tưởng, miên man trong không gian, thăm thẳm trong thời gian. Chất liệu miêu tả đã làm sống động đối tượng miêu tả, nhịp điệu của ngôn từ đã mô phỏng tài tình nhịp điệu êm đềm, êm ả của dòng sông.
Chất nhạc còn thể hiện qua cách nhà văn miêu tả dòng chảy của sông Hương: “dòng sông chảy chầm chậm, thật chậm, gần như chỉ là một mặt hồ phẳng lặng”, trong đó điệp từ ngắt, các yếu tố điệp đối để so sánh. , tất cả góp phần tạo nên sự sâu lắng cho dòng chảy chậm rãi, tĩnh lặng của dòng sông; Nhà văn có lúc không giấu được sự thiên vị khi so sánh dòng chảy băng giá của sông Neva vào mùa xuân với dòng sông “dòng chảy lặng lẽ” ở Huế, thậm chí có nhà văn cho rằng đó chỉ là dòng chảy lặng lẽ. Nó giúp người ta cảm nhận được tâm hồn dịu dàng, đa cảm của dòng sông “lấp lửng như muốn đi, muốn ở, lênh đênh trên mặt nước như một tấm lòng rối ren”.
Âm nhạc của dòng sông còn được thể hiện qua âm thanh của chính dòng sông và cảnh vật đôi bờ. Đó là âm thanh gợi sự vô thường hư ảo của “tiếng chuông chùa Thiên Mụ ngân nga bên kia”, âm thanh ấm áp thân thương của “đầu làng có tiếng gà”, âm thanh của tình yêu rụt rè không lời, rất âm thanh của dòng sông được so sánh với “người tài nữ đêm đêm đánh đàn”, “tiếng nước rơi nửa cung”, tiếng “mái chèo khua mặt nước”…; và một chất âm nhạc đặc biệt được thể hiện trong sự liên tưởng đến “nhạc cổ điển Huế”.
Từ âm thanh của dòng sông (Tiếng chuông chùa Thiên Mụ, tiếng mái chèo vỗ sóng đêm khuya, tiếng nước vỗ mạn thuyền…) hình thành nên các làn điệu dân ca và âm nhạc cổ điển Huế. Và rồi trên dòng sông ấy tiếng hò Huế vang man mác, xao xuyến…
Giá trị văn hóa đặc sắc của vùng đất cố đô luôn kết nối và tạo thành một phần linh hồn của dòng sông Huế. Lối ví von, nhân hóa độc đáo, liên tưởng trữ tình khiến Mirisna rijeka mang vẻ thủy chung, dịu dàng giữa lòng quê hương, dịu dàng, êm ái như bức tranh lụa giàu sức tưởng tượng và nghiêm trang, say sưa như khúc nhạc êm đềm.
Nhiều thế hệ văn nghệ sĩ đến Huế đã bị mê hoặc bởi dòng sông hương. Nhiều tác phẩm văn học đã đưa dòng sông này đến với người đọc để rồi phải lòng xứ Huế, dù chưa một lần đặt chân đến nơi này. Nhưng với Hoàng Phủ Ngọc Tường, người gắn bó cả đời với Huế, bằng tình cảm nồng nàn và tiềm năng văn hóa, ông đã khám phá vẻ đẹp của Hương Giang một cách toàn diện, đưa sông Hương trở thành biểu tượng của Cố đô…”
