Cảm nhận hình ảnh người tù cách mạng trong bài thơ Chiều tối (Mộ) của Hồ Chí Minh
Dễ dàng nhận thấy thiên nhiên thường chiếm vị trí chủ thể trong thơ cổ. Người ta thường ẩn mình trong đó như muốn hòa vào thiên nhiên. Nhưng ở Ngôi mộ (Chiều tối), hình ảnh nổi bật ở trung tâm bức tranh là hình ảnh con người, hình ảnh của ngọn lửa sự sống, ánh sáng và niềm tin. Hai câu đầu là bóng tối, hai câu sau đã là ánh sáng đỏ rực. Đó là tinh thần thời đại thể hiện trong thơ Hồ Chí Minh.
Mở đầu là buổi chiều là khoảng thời gian đặc biệt – thời khắc cuối cùng trong ngày, con người dễ rơi vào trạng thái buồn bã, cô đơn. Đặt vào hoàn cảnh của Bác: Ở trong tù, lại lên đường, giữa núi rừng tăm tối, nỗi buồn càng dâng trào. Nhưng cảm hứng thơ đến với con người rất tự nhiên.
Người lạc quan, yêu thiên nhiên, sáng tạo, biết vượt lên hoàn cảnh.
Hai câu thơ làm sống động thời gian và không gian của núi rừng với lối gạch ngang quen thuộc thường thấy trong thơ Đường. Nhà thơ miêu tả hai hình ảnh: con chim mỏi mòn tìm tổ và đám mây lẻ loi lững lờ giữa trời nhưng cũng đủ làm toát lên cái thần của cảnh chiều nơi núi rừng.
Người ta không nói về thời gian, nhưng thời gian vẫn hiện ra qua cảnh vật: hình ảnh cánh chim trời bay về tổ kết thúc một ngày. Hai câu thơ của Bác gợi nhớ hai câu thơ của Lí Bạch. Cùng là tả hai đối tượng chim và mây, nhưng giữa hai bài thơ là hai thế giới hoàn toàn khác nhau:
Trong thơ Lý Bạch không có sắc thái chỉ thời gian. Cánh chim trong thơ Lí Bạch bay vào khoảng không vô tận, còn trong thơ Hồ Chí Minh, cánh chim bay về tổ với tâm trạng mỏi mệt. Quan trọng hơn, qua cánh chim mòn mỏi ấy và chủ thể trữ tình, anh thấy được sự tương đồng về cảnh ngộ, tâm trạng của chính mình. Và chính sự tương đồng ấy dễ tạo nên sự đồng cảm giữa người và cảnh.. Câu thơ dịch chưa chuyển tải hết ý của nguyên tác Cố Văn Mẫn người đàn ông từ trên trời rơi xuống. Mây như tâm trạng, tâm hồn. Anh cô đơn, một mình giữa trời nước bao la, như người tù lẻ loi giữa núi rừng tăm tối, nơi đất khách quê người. Bản dịch chỉ nói “bồng bềnh” – trong hình thức bồng bềnh của mây là trạng thái thanh thản, nhàn nhã của kẻ ở khách, nhưng không phải là tâm trạng lẻ loi, lẻ loi.
Thiên nhiên che giấu tâm trạng con người.
Hai dòng cuối cùng trong bản dịch bài thơ xuất hiện từ một bóng tối không có trong bản gốc. Sự xuất hiện của chữ tối ở câu thứ 3 đã làm lộ ý tứ của bài thơ, làm mất đi sự cô đọng của thơ Đường luật, trong nguyên bản ma bao bao – bao được dịch là ngô tối – mài hết cũng mất giá trị. những câu chuyện ngụ ngôn bao gồm trong bản gốc.
Hai câu cuối có sự chuyển đổi điểm nhìn: từ cao xuống thấp, từ thiên nhiên với màu sắc ước lệ mà vẫn chân thực đến bức tranh thiên nhiên gợi tả cuộc sống con người: gần gũi, chân thực mà vẫn thoáng đạt ý nghĩa tượng trưng. Trung tâm của bức tranh cuộc sống, bức tranh chiều tà là hình ảnh cô thôn nữ xay ngô. Điệp từ ma bao – bao ma được sử dụng ở cuối câu ba, đầu câu bốn tạo nên sự chuyển tiếp về thời gian.
Tác giả Lê Trí Viễn đã có một nhận xét khá tinh tế về hai câu thơ này: “Vốn dĩ nó không ám chỉ từ bóng tối, mà cố nhiên ám chỉ thời gian trôi dần theo tiếng chim chiều và đám mây, theo vòng quay của cối xay ngô, quay đi quay lại “ma bao, bao báp” và cho đến khi cối xay dừng lại, lò đã hồng thì tối, tối thì lò sáng. Đồng thời cụm từ bắt bớ này cũng diễn tả khá chính xác sự vất vả của người thiếu nữ miền sơn cước. Hình ảnh người dân lao động hiện ra bên bếp lửa đỏ xua tan đêm lạnh, cảm giác mệt mỏi bao trùm cả hai dòng thơ trên, chủ thể trữ tình – người quản ngục. Có thể coi đó là chữ hồng ở cuối bài thơ. như một tự gắn thẻ của toàn bộ bài viết. Chỉ một chữ hồng thôi cũng mang lại sự ấm áp cho cả bài hát, xua tan đi cảm giác nặng nề trong từng nhịp xoay đều đều của cô bé xay ngô.
Bản thân chữ hồng trong nguyên bản đã hàm chứa ngọn lửa rực rỡ và chính ngọn lửa này đã thổi sức sống cho cả bài hát.
Màu sắc cổ điển thường được thể hiện ở những hình ảnh tượng trưng, ước lệ, văn phong nổi bật, ở phong thái ung dung tự tại của cái tôi trữ tình.
Dù cô đơn và mệt mỏi trên đường đi làm, nhưng lúc dừng chân trong núi, anh nhanh chóng hòa nhập với cuộc sống bình dị của người lao động.
Hình ảnh thơ sáng ngời thể hiện dũng khí kiên cường của người chiến sĩ cách mạng, bởi ở Bác không có ý chí và nghị lực thép, không có tinh thần bình tĩnh, tự chủ và hoàn toàn tự do. Khó có thể tìm được những bài hát cảm nhận về thiên nhiên sâu sắc và tinh tế đến vậy.
Đoạn thơ thể hiện mạnh mẽ tinh thần yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống.Tinh thần lạc quan, vượt qua hoàn cảnh hiện tại, hướng tới tương lai tươi sáng với niềm tin mãnh liệt của nhà thơ.
