Mối quan hệ ẩn dụ, ước lệ tượng trưng
Theo nghĩa rộng hơn, quy ước hình tượng được hiểu là một hình ảnh ở cấp độ của một dấu hiệu, là một dấu hiệu hàm chứa nhiều nghĩa của hình tượng. Phạm trù quy ước biểu thị phần mà hình ảnh vượt lên trên chính nó, biểu thị sự hiện diện của một ý nghĩa nào đó vừa phù hợp với hình ảnh vừa không hoàn toàn đồng nhất với hình ảnh. Chẳng hạn hình ảnh “ngọn đuốc”: ngoài ý nghĩa biểu tượng của trí tuệ, nó còn tượng trưng cho nhiều điều sâu kín mà con người có thể “giải mã” khác nhau, đó là: ý chí, nghị lực, ý chí chiến đấu. chiến thắng, vươn tới vinh quang, v.v. …). Đi vào ước lệ biểu vật, hình tượng trở nên “trong suốt”, ý nghĩa sẽ xuyên qua đó tỏa sáng, trở thành ý nghĩa cô đọng, có tính khái quát cao, có tầm chiếu sâu, có góc nhìn v.v.
Có thể nói, ước lệ tượng trưng là hệ quả của ẩn dụ (hay hoán dụ, phúng dụ). Tuy nhiên, để biến nó thành một quy ước tượng trưng, ít nhất nó phải tính đến các ký tự sau:
– Có tính cô đọng khái quát nghệ thuật cao.
– Dụng ý của tác giả là làm rõ ý nghĩa tượng trưng của hình ảnh mà ông miêu tả, nằm ngoài ngữ cảnh.
Chẳng hạn, đằng sau ẩn dụ tu từ “Chiếc đèn đứng gác” (thơ Chính Hữu) là hình ảnh người lính dũng cảm, kiên trung, có tinh thần cảnh giác chiến đấu rất cao (Nhắm mắt không nhắm mắt). mắt, đứng gác. trong gió, trong mưa, không ngủ…). Hình tượng “ngọn đèn” độc đáo, dễ nhận biết đạt được tính cô đọng cao và trở thành biểu tượng cho tinh thần đấu tranh kiên cường của nhân dân Việt Nam trên mọi miền Tổ quốc. “Ngọn đèn không nhắm mắt” để lại ấn tượng đậm nét, sâu sắc, phát huy sức mạnh thẩm mỹ, đã biến thành lời kêu gọi thôi thúc, thức tỉnh ý thức trách nhiệm sâu sắc trong mỗi người dân Việt Nam. cho miền Nam đau thương và anh hùng, cho quê hương Việt Nam.
Ẩn dụ là sản phẩm sáng tạo của cá nhân, chịu sự chủ quan, mang dấu ấn cá nhân. Chẳng hạn, khi nói về đôi trai gái yêu nhau và chờ đợi nhau, trong ca dao ta từ lâu đã có hình ảnh so sánh thuyền và bến (tàu có nhớ bến không…), thì Xuân Quỳnh lại chọn một hình ảnh song sinh khác: thuyền và một bến tàu. biển, còn Xuân Diệu thể hiện tình cảm nồng nàn, say đắm của những người yêu nhau qua những ẩn dụ từ biển xanh, cát trắng.
Ẩn dụ khi vươn lên ước lệ biểu trưng thì biến thành sản phẩm của cộng đồng, mang tính ước lệ xã hội, nhiều trường hợp mang bản sắc dân tộc. Chẳng hạn, hình tượng “giới tính” trong ca dao gợi lên hình ảnh đặc trưng của người phụ nữ nông dân cần cù lao động ở nông thôn Việt Nam. Cổng làng, mái đình, cây đa, giếng nước… là những hình ảnh truyền thống của quê hương Việt Nam nhưng lại là “đối tượng” gây tò mò trong mắt du khách châu Âu. “bánh mì và muối” tượng trưng cho tình bạn hữu nghị đậm đà bản sắc dân tộc Nga mà tổ tiên ta đã thể hiện lòng hiếu khách qua “miếng trầu, hạt dẻ, chén nước” v.v.
Nhiều ước lệ biểu trưng phổ quát mang tính khu vực và quốc tế như: Tổ quốc, Bồ câu trắng (Hòa bình), Đầu lâu, Xương chéo (Cái chết) v.v… đều được miêu tả bằng ẩn dụ tu từ.
Chẳng hạn hình ảnh “bông hoa” trong đoạn thơ:
“Tức giận của tôi thậm chí còn tức giận hơn
một luống hoa một bước tỷ lệ ra hoa vài dòng!”
Hình ảnh “bông hoa” trong hai câu thơ trên có thể coi là hình ảnh ẩn dụ nhưng cũng có thể coi là hình ảnh biểu đạt tượng trưng. Nói vậy không phải là “ba phải” mà bởi giữa ẩn dụ và biểu tượng ước lệ có mối liên hệ rất chặt chẽ. Cơ chế của ẩn dụ tu từ dựa trên sự kết nối những đặc điểm và chức năng giống nhau (tương tự) giữa hai sự vật (ngầm) so sánh với nhau. đây, sắc đẹp, vẻ đẹp Của Thúy Kiều “nghiêng nước nghiêng thành” nó có nét tương đồng với vẻ huy hoàng, đẹp đẽ và lộng lẫy của thiên nhiên “hoa”. Trên cơ sở này, Nguyễn Du đã sử dụng thành công phép ẩn dụ tu từ. Trong Truyện Kiều, Nguyễn Du đã sử dụng thủ pháp xấp xỉ tượng trưng đạt đến mức kinh điển.
Nhưng không phải chỉ Tố Như mới so sánh vẻ đẹp của Thúy Kiều với vẻ đẹp của “bông hoa” trong thiên nhiên. Trong văn cũng như trong đời, trước, cùng thời và sau nhà thơ lớn, đã có nhiều người cảm nhận cái đẹp và so sánh với hình ảnh “bông hoa” đẹp. Theo thời gian, hình ảnh “hoa”, từ “hoa” trở thành một biểu tượng, một biểu tượng ước lệ cho vẻ đẹp của người phụ nữ.
Nói cách khác, tượng trưng là một phương pháp cắt nghĩa dựa trên một ẩn dụ cố định (hay hoán dụ, ngụ ngôn) đã trở nên phổ biến đến mức mỗi khi nói đến điều này, người ta nghĩ ngay đến nó. Một cái gì đó khác mà anh ấy muốn đề cập đến, mà không cần dùng đến ngữ cảnh. Tượng trưng là cách thể hiện một đối tượng được mô tả theo quy ước: người ta mặc nhiên đồng ý với nhau rằng cái gì tượng trưng cho cái đó. Ý thức được xã hội quy định ở đây. Chẳng hạn, miêu tả vẻ đẹp khuôn mặt người phụ nữ trong văn học cổ có một số ước lệ tượng trưng như: dáng trăng, nét mặt, nước thu, xuân sắc, v.v. Nói đến người phụ nữ nông dân Việt Nam. những người cần cù đã xuất hiện trong ca dao ta từ xa xưa với hình tượng là hình ảnh con cò (Con cò đạp bờ sông…).
Ta hãy trở lại chữ “hoa” trong câu thơ của Nguyễn Du. Đây là một ẩn dụ quen thuộc đến mức đã được biến thành một biểu tượng, một quy ước đại diện cho vẻ đẹp của người phụ nữ nói chung. Và từ “hoa” đã trở thành biểu tượng của từ này. Rồi xuất hiện những từ phái sinh như: “nét hoa” là khuôn mặt người đẹp, “nước mắt hoa” là nước mắt của mỹ nhân…
