Phân tích truyện cổ tích Tấm Cám (từ góc nhìn thi ca)
Tấm Cám là một truyện cổ tích Việt Nam thuộc thể loại truyện cổ tích thần kỳ. Dù có nhiều dị bản nhưng truyện này phản ánh những mâu thuẫn trong gia đình, đặc biệt là quan hệ mẹ kế – con chồng; Cuộc đấu tranh của nhân dân Việt Nam giữa cái thiện và cái ác.
Trong truyện thơ Tấm Cám, cấu trúc nghệ thuật là một trong những phương diện có vai trò quan trọng nhất. Tấm Cám thuộc thể loại truyện cổ tích có kết cấu đầy kịch tính. Xung đột được xây dựng và triển khai theo từng giai đoạn của tuyến kịch tính giữa hai thế lực thiện và ác thông qua thân phận mẹ kế và con rể.
Mở đầu cho những mâu thuẫn, xung đột là sự bất công giữa Cám và Tấm. Tấm và Cám tuy là chị em cùng mẹ khác cha nhưng vì cha mẹ Tấm đều đã mất nên Tấm phải ở với cha dượng của Cám, một người đàn bà rất thô lỗ. Đây là cách mà sự bất công xảy ra:
Hàng ngày Tâm phải làm lụng vất vả, không còn chăn trâu, gánh nước, cắt khoai, cuốc vịt nữa; Ban đêm họ vẫn xay lúa, giã gạo mà không xong việc. Trong khi đó, Cám được mẹ nuông chiều, mặc áo trắng suốt ngày ở nhà, không phải làm việc nặng nhọc.
Tiếp theo, trong diễn biến của mâu thuẫn là những tình tiết làm mâu thuẫn ngày càng gay gắt do mẹ con Cám gây ra. Mở đầu là chuyện Cám lừa Tấm khi hai chị em đang trên đường đi bắt tép. “Chị Tâm, chị Tâm. Đầu con bẩn lắm, con phải cắn thật mạnh để mẹ không mắng”. để ăn cắp tôm của Tâm, và khi Tâm tin thật, Tấm xuống ao lội nước sâu để tắm, Cám trút hết rổ tôm của Tâm vào rổ của mình rồi chạy về nhà trước.
Tiếp theo là thủ thuật mẹ con. Một người chăn trâu phải trông coi những cánh đồng xa chứ không phải cánh đồng làng để bắt một con trâu ăn trộm cá bống của Tâm về nhà ăn. Tình tiết này bắt đầu đi từ dở đến dở vì hai lý do: thứ nhất, nếu như Cám đổi sọt tôm là lỗi của Cám thì lỗi của mẹ con Cám trong việc giết cá bống là lỗi của hai mẹ con; thứ hai, nếu thay thúng bằng con tôm chỉ đơn giản là tước đoạt quyền lợi vật chất, thì việc giết một con cá bống để lấy thịt bao hàm cả sự tước đoạt quyền lợi vật chất và hủy hoại đời sống tinh thần. Vì đối với Tâm, con cá bống là nguồn an ủi tinh thần lớn lao và duy nhất trong hoàn cảnh buồn bã, cô đơn và đau khổ của anh.
Tuy nhiên, chỉ sau khi Tâm Như trở thành hoàng hậu, mâu thuẫn mới được cải thiện về chất. Nguyên nhân vẫn là hai mẹ con, Tâm vẫn là người thật thà, nhân ái nhưng lại cả tin. Và đó chính là những điều kiện để mẹ con Cám thực hiện thành công kế hoạch của mình.
Mở đầu cho giai đoạn hai này là mẹ con Cám quyết tâm giết Tấm. Khi Tấm nghe theo lời cha dượng trèo lên quả cau để tỏ lòng thành kính trong ngày giỗ cha, mẹ con Cám đã chặt cây cau khiến Tấm ngã xuống ao chết. Kể từ sự kiện này, một sự truy đuổi không khoan nhượng, không ngừng nghỉ của cái ác, cái ác, sự độc ác và bất lương theo đuổi và tiêu diệt cái thiện, cái thiện, cái thiện và con người.
Sau khi Tấm chết, mẹ con Cám vào cung nói dối với vua rằng Tấm chẳng may bị rơi xuống ao chết, rồi đưa Tấm lên thay chị. Và Tâm biến thành con chim vàng anh. Chim bay về phương kinh, về vườn. Tâm công khai thể hiện quyền lợi của mình trước lời cảnh cáo của Cám: Phơi áo chồng em, phơi sào, không phơi rào, xé áo chồng em. Nhưng mẹ con Cám vẫn tiếp tục đi bắt những con chim vàng anh đã giết.
Và rồi, khi chiếc lông vàng biến thành hai cây bách, thì Tấm lại thể hiện ở nét lạ của loài cây thể hiện tình yêu với vua và chồng: Chiếc lông vàng trong vườn hóa ra hai cây xoan đào. Khi nhà vua dạo chơi trong vườn, cành lá của chúng rủ xuống phủ lên mình một cái bóng tròn như hai chiếc lọng. Nhà vua thấy một cái cây đẹp, bóng mát, bèn sai bầy tôi mắc võng vào hai cây rồi nằm hưởng gió mát. Khi nhà vua rời đi, cành cây lại mọc thẳng. Từ đó về sau, không ngày nào nhà vua không ra nghỉ ở hai cây bách. Nhưng mẹ con Cám đã chặt cây mè để tiêu diệt Bóng tối, nói dối vua rằng cây ngã vì bão nên sai thợ chặt về làm khung cửi dệt áo cho Hoàng thượng.
Với một hình thức tồn tại mới là khung cửi, Tấm cảnh cáo Cám sắc bén và mạnh mẽ hơn trước qua tiếng kẽo kẹt của khung cửi mỗi khi Cám ngồi dệt: “Giường kẽo kẹt,/ Chụp ảnh chồng đi,/ Mày móc mắt ra”. Mẹ Cám thấy vậy liền ra tay tiêu diệt Tấm bằng cách đốt khung cửi rồi gửi tro đi cầu bình an.
Tuy nhiên, trong hình hài tro tàn tưởng như không còn sự sống, Tâm vẫn sống, hay nói cách khác là sức sống và khát vọng của trời và người vẫn tồn tại, sống lại từ cây, chỉ với một trái thơm, để khi trả lại cho bà lão từ lời cầu xin nhân từ của bà, Tấm hiện về trong quá khứ trong nguyên hình của cô Tấm. Và khi có cơ hội, Tấm trở lại làm hoàng hậu để được ở bên nhà vua.
Ở điểm này có thể thấy, chất tư tưởng và chất thẩm mỹ của truyện được bao hàm và tiềm ẩn trong cách xây dựng cốt truyện, mâu thuẫn và xung đột được triển khai trong sự phát triển và biến thái của từng thành tố trong cặp đôi xung đột. Ác ma (mẹ con Cám) luôn truy đuổi và tìm cách tiêu diệt Bóng tối trong mọi tình huống. Cái Thiện (Tâm) luôn bám lấy sự sống dù trong mọi bi kịch, tăng dần tiếng nói và ý thức phản kháng, linh hoạt trong các hình thức tồn tại và luôn phấn đấu cho quyền sống, quyền yêu và được yêu. tình yêu của bạn.
Trong cuộc chiến chống lại mẹ con Cám của Tấm, Cám có một lực lượng trung thành – tượng Phật – giúp Tấm vượt qua khó khăn trong một số hoàn cảnh nhất định, trước khi bước sang một cảnh mới. Mâu thuẫn ngày càng lớn nên Tâm chọn những hình thức đối phó bằng những hiện thân của con người – động vật – thực vật – vạn vật, tức là mọi hình thức tồn tại, nhưng anh vẫn không thể thoát khỏi cái ác đang bủa vây lấy anh để tiêu diệt sự tồn tại của anh. Tức là Tâm đã tìm mọi cách để cư xử nhưng vẫn không giải quyết được mâu thuẫn.
Vì vậy, mâu thuẫn càng được đẩy lên cao trào và mở ra nút thắt. Cuối cùng Tấm phải kết liễu cuộc đời mẹ con Cám là lẽ tất yếu. Tính tư tưởng và thẩm mỹ của truyện Tấm Cám phải được hiểu từ một cấu trúc thẩm mỹ như vậy, nhằm tôn trọng tính toàn vẹn và tính hệ thống nghệ thuật của truyện. Nếu cách hiểu cắt cấu trúc thành đoạn là siêu hình, thiếu biện chứng và bỏ qua tính đặc thù thẩm mỹ của văn bản văn học (như một số ý kiến gần đây cho rằng cắt đoạn kết tác phẩm văn học) thì hãy xét từ cấu trúc thẩm mỹ hệ thống và kết luận rằng Tâm trả thù tàn ác, man rợ).
Với kết cấu thẩm mĩ và cách xây dựng nhân vật xung đột như vậy, truyện Tấm Cám lấy chất liệu hiện thực xã hội là quan hệ mẹ kế – con chồng để không chỉ chuyển tải cuộc đấu tranh của các lực lượng đối lập trong xã hội có giai cấp, hay chỉ thể hiện triết lý tích thiện gặp ác, tích ác báo ác, nhưng và về cơ bản là quá trình của một hành trình khốc liệt, bi tráng, đẫm nước mắt và máu của con người, của thiện chí và những giá trị tốt đẹp kết tinh đạo đức, phẩm giá con người thông qua hình ảnh Bóng tối giữa số phận độc ác, xảo quyệt, bất lương và tội lỗi. Cái ác luôn tìm cách tiêu diệt cái thiện, cái thiện luôn chuyển hóa, thích nghi để thoát ra, tồn tại và kháng cự. Và không còn cách nào khác, một khi muốn tồn tại với những giá trị chân thiện mỹ của mình, cái thiện phải biết đấu tranh không khoan nhượng, tiêu diệt cái ác. Đây chính là giá trị nhân văn sâu sắc của truyện Tấm Cám nhìn từ cấu trúc thơ thẩm mĩ của truyện.
