Suy nghĩ về ý nghĩa của câu tục ngữ “Mồ côi cha ăn cơm cá, mồ côi mẹ liếm lá đầu đường”
Về nghĩa đen, qua ẩn dụ cấu trúc “Mồ côi… mồ côi…”, câu tục ngữ gợi lên hai cảnh ngộ đáng thương nhất của con người: mồ côi cha, mất mẹ. Sự tương phản rất rõ nét, “ăn cơm với cá”, “liếm lá” đã phần nào khái quát số phận con người trong hai hoàn cảnh mồ côi cha mẹ ấy. Con mồ côi cha ăn cơm cá, tình cảnh này tuy buồn nhưng vẫn có cái gì vui hơn cảnh “liếm lá đầu đường” thật tủi nhục tủi nhục.
Từ đó, câu tục ngữ trên nêu vai trò của người cha, người mẹ trong việc chăm sóc con cái. Không có cha, dưới sự chăm sóc của mẹ, trẻ em vẫn có của ăn, thậm chí là đồ ăn ngon. Nhưng không có mẹ, dưới sự chăm sóc của một người đàn ông, những đứa trẻ rơi vào cảnh bơ vơ, khốn khổ và tủi nhục. Vì vậy, nhân dân ta rất coi trọng công lao nuôi dạy con cái của mẹ và đúc kết điều đó trong câu tục ngữ này.
Dân gian kết luận dựa trên sự quan sát trực quan các hiện tượng trong cuộc sống. Bằng việc phát hiện ra những lần lặp lại, người ta đã khái quát những quy luật, những kinh nghiệm được đúc kết trong mỗi câu tục ngữ. Sự khái quát này còn rất cảm tính, nhiều khi không khái quát được bản chất bên trong của vấn đề, tuy nhiên, kết luận của nhà văn học dân gian trong câu tục ngữ trên không phải là không có cơ sở. Người xưa cũng nói: “Đàn ông xây nhà, đàn bà xây tổ ấm”.
Thiên chức của người phụ nữ vốn dĩ là chăm sóc, vun vén gia đình, chu đáo, tỉ mỉ, tháo vát và cẩn thận trong việc bếp núc, chợ búa. Thiên tính của nữ thể hiện ở bản năng chăm sóc và bản năng yêu thương. Đó là trách nhiệm, đồng thời là khả năng chỉ được ban cho phụ nữ. Vì vậy, người mẹ thường làm tốt hơn người cha trong việc chăm sóc con cái, và vai trò nuôi nấng, dạy dỗ con cái của người mẹ cũng thể hiện rõ nét hơn so với người cha.
Tuy nhiên, câu tục ngữ trên chỉ khái quát được một phần bản chất của vấn đề chứ không phải là tất cả mọi trường hợp. Tính phổ quát của tục ngữ không phải là tuyệt đối. Trên thực tế, vẫn có những bà mẹ chăm con chưa tốt, vẫn có những ông bố bảo vệ, che chở, chăm sóc con không kém gì mẹ. Câu nói “Mồ côi cha ăn cơm với cá, mồ côi mẹ liếm lá bên đường” vì thế thuộc vào loại tục ngữ đúng trong từng trường hợp cụ thể, tùy theo cách hiểu của mỗi người.
Trong kho tàng tục ngữ Việt Nam chúng ta không thiếu những câu tục ngữ đề cao vai trò của người cha:
“Trẻ cậy cha, lớn cậy chồng, già cậy con”
Hay như nhóm tục ngữ “Con mất cha…”:
“Con mất cha như cây lìa cành”
“Con mất cha như gà mất ổ”
“Mất cha như nhà mất nóc”
“Con không cha thì héo, cây không rễ thì lụi”
“Trẻ không cha là muộn, cây không gốc là cây mục”.
Nhân dân ta không phủ nhận vai trò của người cha mà ngược lại, họ hiểu rõ vai trò của người cha trong mỗi gia đình. Cha như gốc cây, cành lá, ổ gà mái, mái nhà, gốc cây… Cha là nguồn, là chỗ dựa, là nơi che chở, là cha đỡ cho con đứng, cha là chỗ dựa cho con trước đây. Những giông tố bão táp của cuộc đời, tôi là thành trì vững chắc trong cuộc đời để tôi có thể tựa vào và trở nên vững vàng, vững chãi và kiêu hãnh trước cuộc đời.
Qua nhóm tục ngữ nói về vai trò của người cha, chúng ta hiểu sâu sắc hơn về câu tục ngữ “con mồ côi cha ăn cơm cá, con côi liếm lá bên đường”. Câu nói nhấn mạnh vai trò của người mẹ, nhưng không phủ nhận vai trò của người cha. Nói cách khác, câu tục ngữ “Mồ côi cha ăn cơm cá, mồ côi mẹ liếm lá bên đường” và câu tục ngữ “Con mồ côi cha…” đã phản ánh vai trò của người cha, người mẹ trong tiêu chí rất khác nhau. Mục đích của việc so sánh đó là gì? Phải chăng là để tìm xem giữa cha và mẹ ai quan trọng hơn? Không, sự so sánh ấy khẳng định một chân lý: cả cha và mẹ đều vô cùng quan trọng trong cuộc đời mỗi con người!
Đặt câu tục ngữ trong nhóm những câu tục ngữ về cha, mẹ, càng tìm hiểu ta càng hiểu sâu, và ý nghĩa cuối cùng của câu tục ngữ, phải chăng là bài học sâu sắc về tình yêu thương, kính trọng cha mẹ? Cha mẹ rất cần thiết trong cuộc sống, quan trọng như nước, quan trọng như không khí, quan trọng như tất cả những gì đơn giản nhất trong cuộc sống. Đơn giản lắm, đôi khi chúng ta quên, đôi khi chúng ta nghĩ rằng trên đời có cha có mẹ chẳng có gì ghê gớm. Nhưng câu tục ngữ như một lời nhắc nhở: “Mồ côi… mồ côi…”, câu tục ngữ lại cho ta một nỗi ám ảnh đau xót về những mất mát to lớn không thể tránh khỏi của đời người. Như một dư âm của câu hát não lòng mà người ta thường hát mỗi khi xuân về: “Mồ côi… tủi thân em ơi…”. Nhắc nhở không phải để làm ta sợ hãi, không phải để ta đau lòng mà để nhắc nhở, để ta biết trân trọng từng giây phút có cha, mẹ bên cạnh, hãy sống có nhân phẩm.
một câu nói “Mồ côi mẹ ăn cơm với ca, mồ côi cha liếm lá đầu đường” còn tuân thủ các câu tục ngữ khác thể hiện truyền thống gia đình tốt đẹp của dân tộc Việt Nam. Nếu cảnh mồ côi tổng kết trong câu tục ngữ trên là khốn khổ, thì dân gian lại có câu tục ngữ khác để an ủi: “Cha mất chú, mẹ nuôi dì”. Những điều không may mắn trong cuộc sống không ai có thể đoán trước được, nhưng sợi dây gia đình sẽ là chỗ dựa, là chỗ dựa, là nơi cho con người ta tìm thấy sự bình yên, an ủi sau những đau khổ.
Nghệ thuật sử dụng điệp ngữ trong câu tục ngữ “Mồ côi mẹ ăn cơm cá, mồ côi cha liếm lá bên đường” cũng thật đặc sắc.
Điệp ngữ “Mồ côi… mồ côi…” kết hợp với phép ẩn dụ giữa hai thành ngữ “Mồ cha… mồ côi mẹ…”, cách sắp xếp nhịp nhàng đã tạo cho câu tục ngữ có một nhịp điệu cân đối, hài hòa. dễ thuộc, dễ nhớ, dễ đi vào lòng người.
Cách sử dụng thanh điệu cũng rất hài hòa với phép tương phản, nếu như từ “ăn cơm với cá” gợi ý cảnh ngộ vui tất cả được nối với nhau bằng thanh bằng thì thành ngữ “liếm chiếc lá bên đường” lại gợi ra một tình huống của sự đau khổ, tủi nhục và tủi nhục nối liền với hàng loạt khảo nghiệm . Việc thay đổi hình ảnh đột ngột kết hợp với việc thay đổi giọng điệu đột ngột tạo cảm giác nặng nề ở cuối câu tục ngữ, nhấn mạnh, xoáy sâu vào nỗi bất hạnh, bơ vơ của con người.
Vần cũng đầy sức gợi. Đây là hai vần “a” trong hai từ “cá” và “lá”. Âm tiết “a” là âm tiết mở, có âm vang. Việc gieo vần hai tiếng “a” trong cùng một câu tục ngữ tạo nên một âm vang vang xa, là tình cảm, tư tưởng mà nhân gian muốn gửi gắm, nay còn rung động mãi trong lòng, trong óc. Người đọc như những đợt sóng, như những hồi chuông ngân vang, tạo nên một ấn tượng ám ảnh, ghê rợn.
Nét ấn tượng nhất của câu tục ngữ này là nghệ thuật sử dụng những hình ảnh giàu sức gợi. “Mồ côi mẹ liếm đầu đường” – “liếm lá bên đường”, có ai không chạnh lòng, không chạnh lòng khi đọc những dòng chữ ấy, khi nghĩ đến thân phận con người ấy. gửi gắm trong những lời ấy? Hình ảnh ấy gợi lên một điều gì đau khổ, một điều gì bơ vơ, một điều gì xót xa, một điều gì đó u buồn và những cảm giác ấy là nỗi ám ảnh khôn nguôi đối với người đọc.
Tục ngữ – thể loại văn học dân gian gắn liền với những kinh nghiệm cô đọng, thường ngắn gọn và trung hòa về cảm xúc. Người ta đi tìm tục ngữ không mong tìm cảm xúc, mà người ta đi tìm tục ngữ là tìm kho tàng trí tuệ dân gian, tìm những hạt ngọc minh triết, những kinh nghiệm quý báu mà con người đã tích lũy được. đã đúc kết từ bao đời nay: “Có chí thì nên”, “Có công mài sắt , có ngày nên kim”, “Một con kiến tha lâu làm tổ”. ”, “Chớp đông vừa chớp, gà gáy, trời đổ mưa”, “Lá lành đùm lá rách”…
Nhưng đứng trước câu tục ngữ “Mồ côi cha ăn cơm cá, mồ côi mẹ liếm lá bên đường” ta thấy có gì đó như ứa nước mắt, có gì như nghẹn ngào. Giọt nước mắt ấy phần lớn là do nghệ thuật sử dụng từ ngữ giàu sức gợi tác động trực tiếp vào lòng ta. Nhưng có một phần khác: câu tục ngữ đã chạm đến một câu hỏi nhân sinh, nỗi đau mà ai trong cuộc đời này cũng đã, đang và sẽ phải trải qua: nỗi đau mất đi những người thân yêu nhất. Ấn tượng mà câu tục ngữ để lại, vì thế, không chỉ là một suy nghĩ, mà còn là một tình cảm đau xót, một tình cảm mà có lẽ người tóm tắt câu tục ngữ này đã trải qua, hoặc chứng kiến và có một ấn tượng đau thương sâu sắc. Nhìn câu tục ngữ, ta cảm và đồng cảm với tình cảm của người xưa, đồng cảm với tình cảm của người, ta thấy mình cũng được an ủi phần nào.
Câu tục ngữ trên cũng có nhiều dị bản:
– “Mồ côi cha ăn cơm cá, mẹ côi liếm lá đầu chợ”
– “Cha chết ăn cơm cá, mẹ chết liếm lá đầu chợ”
– “Cha chết ăn cơm cá, mẹ chết vác đá đi đường”
– “Cha chết ăn cơm cá, mẹ chết liếm lá đầu đường”
– “Mồ côi cha ăn cơm cá, mẹ mồ côi nằm lá ngoài đường”
– “Mồ côi cha còn lành, mồ côi mẹ nằm liệt giường”
Một sự khác biệt đáng kể giữa các phiên bản là hình ảnh tượng trưng được chọn để sử dụng ở cuối câu tục ngữ. Có biên bản “đặt đá xuống đường”, có biên bản “liếm lá trên đường”, có biên bản “đặt lá nằm”, có biên bản “liếm lá”. đứng đầu thị trường”.
Còn việc lựa chọn hành động, “đặt đá ven đường” hay “liếm lá đầu đường”, “đắp lá” đều gợi ý nghĩa xót xa, bơ vơ, xót xa. Tuy nhiên, theo nhóm, cụm từ thú vị nhất là “liếm lá”, bởi cụm từ này cũng gợi ra khái niệm về cái đói, mà như người ta vẫn nói “miếng ăn là miếng nhục”. Từ đói còn gợi ý xấu hổ, tủi nhục, chua xót trước thân phận. Nếu ba hành động trên chỉ mang ý nghĩa đau khổ về thể xác, số phận thì cụm từ “liếm lá” còn gợi sự đau khổ về tâm lý.
Việc chọn không gian “đầu phố” hay “đầu chợ” cũng hơi khác nhau về sắc thái biểu cảm. “Đầu chợ” là nơi nhiều người qua lại, tấp nập, tấp nập, vui tươi nên hoàn cảnh “liếm lá đầu chợ” gây cho người đọc ấn tượng mạnh về sự cô đơn của con người, một mình trong đau đớn Giữa cảnh tấp nập khắp nơi, khung cảnh ấy thật bẽ bàng. Không gian “đầu đường”, hay “dọc đường” gợi cảm giác bơ vơ, lạc lõng, lang thang không biết đi về đâu. Nghe câu “lác lá dọc đường” ta có cảm giác như nhân vật tục ngữ đã đi một chặng đường dài, đi mãi, đi mãi mà bơ vơ, mà vẫn buồn, thật khổ.
