Tiếng khóc của Nguyễn Du trong bài Độc Tiểu Thanh Ký
Đau đớn, xót xa trước mọi nỗi đau khổ trong nhân gian là một cảm xúc lớn, xuyên suốt hầu hết các tác phẩm của Đại thi hào Nguyễn Du. Từ Đại Nội Truyện Kiều đến văn tế Thập loại chúng sinh, Phản Hồn, Sở Kiến Hành, Long Thành Giả Thi, Độc Tiểu Thanh Ký, v.v. Ở bất kỳ văn bản nào, chúng ta cũng có thể chứng kiến nỗi đau khôn nguôi của người nghệ sĩ có đôi mắt nhìn thấu sáu cõi và trái tim chiêm nghiệm ngàn đời (Giấc mơ của thầy). Thương đời thương người, thơ Nguyễn Du cho đến cuối đời là tiếng kêu đau đớn:
Hồ Tây hoa thành phố uyển chuyển,
Một lá thư, nhưng hầu hết là tiền.
Chi nhánh hữu thần của Nữ hoàng tử thần,
Văn học không có sự sống.
Cổ kim ghét thiên phiền,
Cuộc phỏng vấn khiến tôi bình tĩnh lại vì sự bất công.
Vô tình ba trăm năm sau,
Người trong thiên hạ khao khát Tô Nhiễm?
Có thể thấy, trong hầu hết các sáng tác của mình, Nguyễn Du luôn khóc lớn cho những người phụ nữ tội nghiệp, những người con gái tài hoa bạc mệnh. Đó là Thúy Kiều, Đạm Tiên (Truyện Kiều), cô gái đánh đàn ở quê Long Thành (Long Thành đóng giả ca), là người mẹ nghèo nuôi đàn con thơ (Sở kiến hành),… Với Đốc Tiểu Thanh ký, Nguyễn Du lại một lần nữa thổn thức vì người con gái tên Tiểu Thanh. Tiểu Thanh là một cô gái sống vào đầu thời nhà Minh (Trung Quốc), tên thật là Phùng Huyên Huyên. Cô được biết đến với tài năng và sắc đẹp, nhưng sớm phải mang thân mình để làm việc cho họ Phùng. Cuộc đời cô đầy bi kịch. Tiểu Thanh luôn ghen tị với vợ cả của chồng. Cô buộc phải chuyển đến núi Cô Sơn sinh sống. Tiểu Thanh chết năm 18 tuổi. Tất cả đồ đạc và thư tịch của bà đều bị người vợ cả đốt để trút cơn ghen. Cái tên “Dốc Tiểu Thanh” có thể hiểu là đọc những ghi chép về Tiểu Thanh hoặc đọc một truyện ngắn về Tiểu Thanh rồi ghi lại cảm xúc. Vậy có thể hiểu rằng những dòng ghi chép hay những câu chuyện ấy chính là nguyên nhân khiến nhà thơ của chúng ta đau đớn thốt ra lời thơ (Tố Hữu).
Đọc bài thơ, ai cũng thấy tiếng khóc của Nguyễn Du trước hết hướng vào số phận bi thảm của Tiểu Thanh với sự đồng cảm vô cùng:
Hồ Tây hoa dẻo phố
(Cảnh Tây Hồ biến thành gò hoang)
Tây Hồ là một nhánh xinh đẹp của tỉnh Chiết Giang – Trung Quốc, xưa là nơi phồn hoa tráng lệ (hiểu theo cách giải thích của Từ Hải về từ nguyên của hai chữ vương gia). Câu thơ đầu thể hiện triết lí và khái quát về thời gian: sự tàn tạ, điêu tàn của thời gian (vườn hoa đẹp xưa, nay gò hoa trơ trụi, điêu tàn, thê lương). Sự thay đổi của thiên nhiên, cảnh vật được thể hiện triệt để qua từ kraj (có nghĩa là kết thúc, kết thúc). Nó nhấn mạnh quy luật biến thiên. Viết đoạn thơ này, chắc hẳn Nguyễn Du không chỉ thổn thức trước vẻ đẹp của quá khứ đã tiêu tan và biến mất theo năm tháng. Dường như nhà thơ ngầm muốn gắn bi kịch và số phận của cô gái với ngày tận thế. Điều này được thực hiện cụ thể hơn trong các dòng sau:
Một điếu thuốc, nhưng hầu hết số tiền chỉ là một lá thư.
(Khóc nức nở bên mảnh giấy vụn)
Tiếng khóc của Nguyễn Du bắt nguồn từ những nét chữ (một tờ giấy). Một mảnh giấy là một bản ghi cảm xúc của một người. “Giấy” khác với “cuốn sách”. Mảnh giấy bạc màu trước cửa sổ ám chỉ số phận phù du, mong manh, sự xét lại số phận, những giá trị tinh thần bị hủy hoại, lãng quên, hao mòn, tất nhiên trong đó có Tiểu Thanh. Người nghệ sĩ đa tình không đau buồn cho sự vẹn toàn, tròn đầy mà rung động trước sự mong manh, dang dở gắn liền với số phận của những con người bất hạnh. Điều đặc biệt là không ai khóc bằng Nguyễn Du. Từ láy đứng đầu câu thơ càng nhấn mạnh tâm trạng của tác giả – đó là sự ngậm ngùi trong cô đơn. Một mình thi sĩ mới thấu hiểu cuộc đời, thân phận mong manh của con người. Nói chung, cái cớ của Tiểu Thanh là Nguyễn Du không chỉ thương tiếc người con gái họ Phùng, mà còn khóc cho thân phận của nhiều người phụ nữ khác:
Đàn bà đau thay chia
Nghe đồn bạc mệnh cũng là chung số phận
(Truyện Kiều)
Nếu câu thơ đầu nói lên sự hoang tàn, điêu tàn của thời đại thì câu thơ thứ hai nói lên thân phận con người trong thời đại đó. Đó là mối quan hệ giữa số phận, cuộc đời của cô gái này với những dâu bể đổi thay. Từ cái chung và cái đại, Nguyễn Du đi vào trường hợp cụ thể của cuộc đời nàng:
Chi nhánh hữu thần của Nữ hoàng tử thần,
Văn học không có sự sống.
Tiếng khóc thương Tiểu Thanh của Nguyễn Du tập trung vào hai giá trị cụ thể là chí phấn và văn chương, là tiêu biểu cho vẻ đẹp hình thể và vẻ đẹp tâm hồn. Điều này không khó lý giải bởi ai cũng biết Tiểu Thanh là cô gái xinh đẹp và lắm tài nhiều tật. Con trai có trời nên dù chết vẫn phải hậm hực, văn chương không có xác thân mà phải chịu hành hạ, phải mang nặng đẻ đau. Đây là cách chúng tôi cắt nghĩa đoạn băng để hiểu rõ hơn về hai dòng thơ này. Trang điểm là một cơ thể, nó phải chịu đựng nỗi đau tinh thần sau khi chết, văn học là tinh thần, nhưng nó phải chịu đựng nỗi đau thể xác. Như vậy, cái đẹp nhìn chung đều phải chịu sự chà đạp. Nỗi đau thể xác và bi kịch tình cảm thống nhất trong số phận nghiệt ngã của cuộc đời. Bài hát chứa đầy nỗi buồn, đau buồn và đau đớn. Chẳng lẽ vẻ đẹp ấy, tài năng ấy lại phải chịu sự chà đạp tàn nhẫn như vậy sao?
Sự tương phản theo chiều dọc (nhánh hữu thần – văn chương vô hồn, có hậu – dư âm) càng làm cho nỗi đau nhân loại thêm thường trực và có ý nghĩa. Nguyễn Du đã khóc cho bao nhiêu người con gái như Tiểu Thanh rơi nước mắt vì bao số phận cay đắng như nàng? Thật khó để nói hết mọi thứ. Nhưng có thể hiểu rằng, trước mỗi cái chết và nỗi đau của một vẻ đẹp, tài hoa – nghệ sĩ, nước mắt của nhà thơ đều đầy ngậm ngùi và chân thành. Tiếng khóc thương Tiểu Thanh của Nguyễn Du cũng là tiếng khóc thương của nhà thơ đối với những mảnh đời “tài hoa mà bất hạnh” như nàng. Sức mạnh tổng thể của bài ca, tình yêu bao la của Nguyễn Du đối với những kiếp người ấy không chỉ dừng lại ở đó:
Cổ kim ghét thiên phiền,
Cuộc phỏng vấn khiến tôi bình tĩnh lại vì sự bất công.
Hận kim cổ là sự tức giận trước sự bất công của số phận. Nhà thơ ý thức được quy luật của tài và phận, có nhiều tài tử, người tài hoa, trí tuệ thì số phận còn dài. Đó là một sự bất công ngự trị từ ngàn xưa, một bi kịch đã được khái quát và nhận diện. Mặt khác, ta thấy từ cuộc đời của người con gái, nhà thơ muốn nói rõ nguyên nhân của bi kịch nói chung của thời đại đó chứ không riêng của một dân tộc, một quốc gia nào. Lúc này, người ta có thể cảm nhận rất rõ rằng: tiếng khóc của Nguyễn Du trong Độc Tiểu Thanh không chỉ hướng đến cuộc đời và số phận cụ thể là Tiểu Thanh, mà còn hướng đến tất cả những con người tài hoa, nho nhã, không phân biệt nam nữ (trưởng thành). Tiếng khóc ấy không chỉ chan chứa tình thương mà còn rất chân thành, xúc động bởi tác giả đã đặt mình vào thế giới của những con người may mắn ấy. Điều này chứng tỏ tôi cũng là người cùng hội, cùng hội cùng thuyền với Tiểu Thanh: Tráng Niên ngã diệc vi tài tử (Thời trẻ chúng ta cũng tài hoa).
Không phải Nguyễn Du kiêu ngạo mà đó là sự thật. Số phận của Nguyễn Du và Tiểu Thanh đều bất hạnh như nhau. Tự nhận mình là người đồng hội cùng thuyền cũng có nghĩa là nhà thơ thừa nhận sự đồng điệu giữa mình và cố nhân đã đạt đến mức tuyệt đối. Đó là tri âm, là sự hòa hợp giữa người tài hoa và kẻ kém may mắn. Vì vậy, tiếng khóc của Nguyễn Du không phải là tiếng khóc của một sĩ nam trăn trở cho thân phận người kỹ nữ mà là tiếng khóc của người trong cuộc, người cùng cảnh trong thiên hạ (Long Thành cầm ca giả). Đối với Nguyễn Du, chưa ai giải đáp được nguyên nhân của bi kịch ấy, để rồi tiếng khóc thương người xưa, nhà thơ chạnh lòng:
Vô tình ba trăm năm sau,
Thiên hạ khuynh đảo Tố Như?
Từ hiện tại, Nguyễn Du thương tiếc quá khứ, con người quá khứ. Và chợt nhà thơ tự hỏi ba trăm năm sau ai sẽ khóc. Thương người, nghĩ đến bi kịch của anh ta, khóc thương cho anh ta, rồi lại tủi thân cho thấy nhà thơ đã tự đặt mình vào số phận chung của những bi kịch. Tiểu Thanh bạc mệnh nhưng ba trăm năm sau cũng có một người cùng tộc, cùng hội cùng thuyền với Nguyễn Du đã động lòng thương xót. Nỗi đau của chị đã nguôi ngoai đôi chút nơi chín suối. Nhưng nó sẽ xảy ra với bạn một lần nữa? Ba trăm năm chỉ là ước lượng. Tam âm, tâm phúc không phải ba trăm năm mới xuất hiện sao?
Đọc thơ, văn Nguyễn Du, cảm nhận sâu sắc tấm lòng vị tha, nhân ái của nhà thơ đối với đời, đối với người, ai cũng chan hoà với ông. Câu hỏi của Nguyễn Du hướng về tương lai hơn là hiện tại, có lẽ vì ông không tìm thấy sự đồng cảm trong hiện tại. Đó là một nỗi niềm sâu sắc cho cuộc sống, cũng như một triết lý về sự giàu có tương đối. Anh thương người cũ, anh thương mình và anh thương người sau này phải khóc vì anh. Sẽ có những trái tim đa cảm như Nguyễn Du, sẽ có những giọt nước mắt khóc thương cho số phận cay đắng của người nghệ sĩ tài hoa mà bạc mệnh.
Độc Tiểu Thanh là một bài hát cảm động. Người đọc được lắng nghe tiếng khóc đầy xót xa, đau đớn, được chứng kiến tấm lòng nhân đạo vô cùng cao cả của người nghệ sĩ tài hoa nhưng gặp nhiều nghịch cảnh. Nguyễn Du không chỉ khóc cho Tiểu Thanh mà còn khóc cho biết bao kiếp người có số phận éo le, tài tử giai nhân như nàng, khóc cho quá khứ, hiện tại, tương lai và khóc cho chính mình. Dường như trái tim của người nghệ sĩ đa cảm này cả đời chỉ đập vì người khác.
