Tóm tắt “Truyền kì án Tản Viên” (trích Truyền kì mạn lục – Nguyễn Dữ)
Truyện Hán ở đền Tản Viên, giống như các truyện Truyền kỳ mạn lục khác, đều thuộc thể loại truyền thuyết. Truyền thuyết là một thể loại văn xuôi tự sự có nguồn gốc từ Trung Quốc, sử dụng yếu tố kì ảo như một thủ pháp nghệ thuật để phản ánh đời sống. Ở Việt Nam thời trung đại, thể loại này rất phổ biến. Truyện dân gian Việt Nam thường sử dụng các mô típ truyện dân gian hoặc truyện dân gian để xây dựng cốt truyện mới. Truyền thuyết Việt Nam thấm đẫm yếu tố hiện thực và nhân văn.
Ngô Tử Văn vốn là người mạnh mẽ, chính trực, tức giận ngôi chùa thanh danh mà có kẻ địch tử trận gần chùa, biến thành yêu quái trong dân gian, Tử Văn đã đốt chùa. Sau khi đốt chùa, về đến nhà, Đồ Vạn thấy người khó chịu, rồi phát sốt. Trong cơn sốt, Tử Văn nhìn thấy một người đàn ông cao lớn, đẹp trai, đội mũ sắt tự xưng là cư sĩ, yêu cầu phải khôi phục lại nguyên trạng ngôi chùa. Vân vẫn bình thản ở đó. Người kia tức giận dọa ngầm kiện Tử Văn. Đến tối, một ông già bình thường đến chúc mừng, mới biết đó là công tước đã bị một bại tướng giả làm cư sĩ đánh bại để chiếm chùa. Ông già nói với anh ta rằng nếu ngầm có câu hỏi, hãy để anh ta nói những gì anh ta nói, nếu người kia phủ nhận điều đó, anh ta sẽ đến kiểm tra. Đến đêm, Tử Văn bị hai yêu quái bắt. Đến âm phủ, người gác cổng bảo Tử Văn tội nặng không thể giảm bớt. Tại đó Vân kêu oan và được đưa đến gặp Diêm Vương. Tử Văn nói đầu đuôi như Tử Cống nói, tranh cãi mãi với người đội mũ giáp, không phân biệt phải trái. Diêm Vương sinh nghi, người đội mũ giáp có ý tránh nói chuyện, sợ bại lộ chân tướng.
Diêm Vương sai người đến đền Tản Viên xin ý kiến, thấy đúng như lời Tử Văn đã nói. Người kia bị đẩy vào tầng thứ chín của địa ngục. Tử Văn về đến nhà mới biết mình đã chết được hai ngày. Mộ tướng địch bị nổ tung, hài cốt bị đập nát. Một tháng sau, công tiến cử Tử Văn ra làm phán sự ở đền Tản Viên. Có Vân chấp nhận rồi chết không bệnh tật. Lát sau, có người trông thấy Tử Văn trên xe ngựa phi gió. Nó được cho là “phán xét!”.
Nguyễn Du quan tâm phản ánh, phê phán, lên án hiện thực xã hội, thể hiện khát vọng chân chính của con người với tinh thần nhân văn cao cả. Với cách miêu tả hiện thực sâu sắc, truyện Đền phán Tản Viên đã thể hiện nổi bật tấm gương của một con người liêm khiết, dũng cảm và mạnh mẽ trong việc chống cái ác, diệt trừ cái ác, đi tìm công lý, lẽ công bằng.
