Vai trò của yếu tố kì ảo trong truyền thuyết, cổ tích dân gian
Trong mối quan hệ với văn học trung đại Việt Nam, văn học dân gian đóng vai trò là cội nguồn và nền tảng. Đối với văn xuôi trung đại, kho tàng truyện dân gian có vai trò và ảnh hưởng to lớn đến sự hình thành và phát triển của văn học tự sự trên nhiều phương diện. Có thể nói, kho tàng truyện kể dân gian là một trong những dòng suối mát nuôi dưỡng khu vườn tự sự Việt Nam mãi xanh tươi. Nhận thấy sự ảnh hưởng ngược chiều của văn học trung đại đối với văn học dân gian, các nhà nghiên cứu Nguyễn Lộc, Đặng Thành Lê, Phan Ngọc… đã chỉ ra sự ảnh hưởng của văn học trung đại đối với việc sáng tạo chất liệu, một nguồn cảm hứng nâng một số hình thức biểu đạt văn học dân gian lên một tầm cao mới. Trong quá trình tìm hiểu các thể loại tự sự dân gian như truyền thuyết, cổ tích, truyền thuyết của văn học trung đại, chúng tôi nhận thấy sự có mặt của yếu tố kì ảo.
Trong tác phẩm văn học, yếu tố kì ảo là chiếc cầu nối đưa ta đến với thế giới tưởng tượng vô định, huyền ảo và bí ẩn, đến với những giấc mơ không có thật. Nó đem đến cho người đọc một cảm giác mới lạ, mở ra một chân trời mới của trí tưởng tượng bay bổng. Mặt khác, nó buộc con người không được quay lưng lại với cuộc sống hiện thực mà phải luôn sẵn sàng đối diện và nhìn đời một cách sâu sắc hơn. Trong bài viết, chúng tôi tìm hiểu vai trò của yếu tố kì ảo trong văn học dân gian thông qua hình thức truyền thuyết (Chuyện An Dương Vương Và Mỵ Châu – Trọng Thủy), truyện cổ tích thần kì (Truyện Tấm Cám) và Thể loại huyền thoại (Chuyện Sân Đền Tản Viên – Trích đoạn Truyền thuyết về người đàn ông Luca của Nguyễn Du).
Ở thể loại truyền thuyết, nhân vật, không gian, thời gian nghệ thuật trong truyền thuyết là cố định, cụ thể. Đó là nhân vật, không gian và thời gian gắn liền với lịch sử. Nhân vật, không gian và thời gian đó trở thành huyền thoại Nhân vật, không gian và thời gian đó là nhờ yếu tố thần kỳ. Truyện Rùa Vàng là một huyền thoại bởi các sự kiện và nhân vật lịch sử của triều đại An Dương Vương được kể lại bằng một thế giới nghệ thuật thấm đẫm màu sắc thần tiên: Sứ Thanh Giang – con rùa vàng thông thạo tiếng người, thông qua miêu tả thiên địa. vật và đất, âm và dương, thần và linh. Nỏ thần Hình ảnh: Nhà vua sai Cao Lỗ chế tạo một chiếc nỏ, dùng móng rùa vàng làm mái chèo, đặt tên là Linh Quang Kim Quy thần. Về sau vua Triệu sai binh đánh phương nam, cùng vua đánh nhau. Vua lấy nỏ thần ra bắn, quân Đà thua nhiều. Cái chết của An Dương Vương: Vua cầm sừng tê giác 7 tấc, rùa vàng rẽ nước dẫn vua xuống bể. Tranh ngọc: Mỵ Châu chết bên mép vực, máu chảy thành nước, vỏ sò ốc bị ăn hóa thành ngọc tạo nên vẻ đẹp của tác phẩm. Yếu tố kỳ ảo trong Chuyện An Dương Vương Và Mỵ Châu – Trọng Thủy góp phần thể hiện thái độ của tác giả dân gian.
Chúng ta đến với thể loại truyện cổ tích thần kì: Chức năng của truyện cổ tích là nhìn người, nhìn mối quan hệ giữa người với người, đồng thời giáo dục con người phấn đấu hướng thiện. Truyện cổ tích là hư cấu có chủ đích và nghệ thuật. Những chức năng và đặc điểm nghệ thuật này của truyện cổ tích thể hiện khá rõ trong truyện cổ tích thần kì. Với chức năng nhìn người, nhìn mối quan hệ giữa người với người… nên truyện cổ tích hướng vào đời sống xã hội, lấy con người (chủ yếu là những người lao động nghèo khổ, lương thiện) làm nhân vật trung tâm. Trong truyện cổ tích, yếu tố thần kì đóng vai trò rất quan trọng trong việc hình thành thế giới cổ tích.
Truyện cổ tích thần kì thể hiện chức năng nhận thức và ý thức xã hội của con người, phản ánh nhiều mặt của đời sống xã hội, trong đó có nội dung rất quan trọng là phản ánh những mâu thuẫn, xung đột xã hội. Xung đột, mâu thuẫn xã hội do bước vào thế giới cổ tích mà trở thành xung đột, xung đột truyện và yếu tố thần kì đóng vai trò to lớn, tất yếu trong sự phát triển cốt truyện, giải quyết xung đột, mâu thuẫn của truyện. Trong truyện cổ tích Tấm Cám, cũng như nhiều truyện cổ tích thần kì khác, xung đột trong truyện cổ tích về phép màu luôn được giải quyết bằng sự can thiệp của các thế lực thần kì.
Yếu tố thần kì trong truyện cổ tích là yếu tố đóng vai trò chuyển hóa hiện thực vào thế giới cổ tích. Người nghe bị mê hoặc bởi thế giới cổ tích, hơn hết là bị mê hoặc bởi sự kỳ diệu trong thế giới cổ tích. Nhờ sự giúp đỡ của các lực lượng kỳ diệu, các xung đột luôn được giải quyết theo cách mà những người tốt, trung thực, công bằng giành chiến thắng, hạnh phúc; kẻ xấu, kẻ tham lam, độc ác phải diệt vong, bị trừng trị thích đáng. Chiến thắng và hạnh phúc của nhân vật hiền lành lương thiện trong truyện cổ tích thần kỳ hầu như chỉ là biểu hiện của niềm tin nhân gian vào triết lý nhân ái và ước mơ công lý của nhân dân. Có ý kiến về truyện cổ tích cho rằng: yếu tố thần kì tham gia vào cốt truyện giúp những nhân vật bất hạnh thay đổi số phận, nhờ cái kì ảo này mà mọi người đều được hưởng hạnh phúc.
Trải qua hàng nghìn năm, văn hóa dân gian Việt Nam vẫn giữ được sức sống bền bỉ, trở thành nguồn nuôi dưỡng tâm hồn vô tận của người Việt, là mảnh đất màu mỡ để nuôi dưỡng và phát triển những tài năng nghệ thuật. Văn học dân gian là chiếc cầu vô hình nối quá khứ với hiện tại và tương lai; sợi dây kết nối tình cảm của mọi thế hệ người Việt Nam. Nó là khởi đầu, là nền tảng vững chắc cho sự phát triển của văn học Việt Nam hiện đại.
Nói đến thể loại truyền kì, Truyền kì mạn lục của Nguyễn Dữ được coi là tác phẩm nhập môn mẫu mực trong văn học trung đại Việt Nam, xứng đáng là “Một cây bút từ thời cổ đại”, “văn hay của những người vĩ đại“. Truyền thuyết về người đàn ông Luca mượn yếu tố thần thoại, kì ảo, mượn truyện xưa để phản ánh xã hội hiện đại. Thể loại truyện kì ảo trung đại tuy còn mang bóng dáng của văn học dân gian nhưng lại là những ấn tượng mang tính cá nhân của tác giả, gắn liền với sự khai sáng, nhận thức của con người về cái hiện thực.
Nguyễn Du là nguồn cảm hứng khi sáng tác Truyền thuyết về người đàn ông Luca là lấy “kỳ lạ” có nghĩa là “thực”. Tác phẩm có sự kết hợp giữa yếu tố kì ảo và hiện thực trong phong cách nghệ thuật. Chuyện cụ Chằm kể rằng, đền Tản Viên giống “người thật, việc thật” ở cách dẫn dắt con người, tiến hành công việc, thời gian, địa điểm xác định. Nhưng bản thân câu chuyện về Ngô Tử Văn cũng là sự xuất hiện đầy thú vị, bí ẩn của thế giới Minh Ti. Chịu ảnh hưởng của tư duy tâm linh và siêu hình trong các sáng tác dân gian và truyện cổ tích Bắc Bộ, Nguyễn Du đã đưa vào truyện của mình nhiều yếu tố hoang đường, tưởng tượng.
bạn Chuyện Sân Đền Tản ViênĐầu tiên, có thể kể đến sự xuất hiện của các yếu tố thần kỳ trong thế giới nhân vật như hồn tướng giặc phương bắc, yêu ma, quỷ dạ xoa, thổ công, địa ngục vương, quan tòa. Tất cả những nhân vật này đều thuộc thế giới ngầm. Trong Truyền kì mạn lục, Nguyễn Du có ý thức sử dụng cái kì ảo như một thủ pháp nghệ thuật, còn hiện thực được hiểu là tổng thể hiện thực đa dạng của cuộc sống hàng ngày với biết bao cảnh đau thương, khổ đau. Hai yếu tố hiện thực và kì ảo có mối quan hệ mật thiết với nhau. Trong hầu hết các truyện ở Truyền thuyết về người đàn ông LucaHai yếu tố này đan xen và trong sự tương tác của chúng bộc lộ tư tưởng của tác giả và nội dung tác phẩm. Yếu tố kì ảo được sử dụng như một phương thức kể chuyện làm cho câu chuyện được kể thêm hấp dẫn, làm tăng chất lãng mạn, trữ tình.
Nếu nhìn vào sự vận động của yếu tố kì ảo trong văn học, chúng ta có thể thấy rằng yếu tố kì ảo trong truyền thuyết có sự tiếp nối của cả hai thể loại văn học dân gian nói trên là phản ánh quan niệm, phản ánh giấc mơ và tư tưởng siêu hình. Ngoài ra, thể loại văn học này đã thể hiện một điểm mới trong cách hiểu về tầng lớp trí thức phong kiến có tinh thần dân tộc. Dấu ấn cá nhân (của tác giả và trí tuệ) được bộc lộ trong truyền thuyết.
Từ những cốt truyện dân gian, Nguyễn Du (thế kỷ 16), Đoàn Thị Điểm (thế kỷ 18) khi viết nên những tác phẩm truyền thuyết, đã hư cấu hóa chúng thành những câu chuyện hoàn chỉnh mang yếu tố thơ mộng, lãng mạn, có tư tưởng nhân văn sâu sắc và có giá trị nghệ thuật cao. Kho tàng truyện kể dân gian không chỉ có vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển các thể loại tự sự bằng văn xuôi mà còn có vai trò hết sức quan trọng trong việc hình thành và phát triển các thể loại văn vần của văn học trung đại.
